„ჩვენთვის  სასურველია  მოვისმინოთ  შენგან, 

                                                              როგორ   ფიქრობ;   რადგან   ჩვენ  ვიცით   რომ   ამ  

                                                              მოძღვრების  შესახებ  ყველგან   დაობენ“

                                                                                                      (მოქციულთა  საქმე  თ. 28,  მუხ. 22.)

ერთმორწმუნეობა  იმპერიულად

ანუ „ჭეშმარიტი  მართლმადიდებლობა“  და  მცხეთის  საყდარი

ქრისტეანული  აღმსარებლობის  შესახებ  ბევრი  დაწერილა,  თქმით  კიდევ  უფრო მეტითქმულა და არც  ეს წერილი იქნება  უკანასკნელი,  ვიდრე  მეორედ  მოსვლამდის.

        წერილში,  ერთ კონკრეტულ, ადრეფეოდალურ  ხანაში,  მცხეთის  საკათოლიკოსო სამწყსოში  განვითარებულ  მოვლენაზე  და  მისგან  გამომდინარე  შედეგზე  მინდა  მოვუთხრო  მკითხველს.  მოვლენაზე,  რომელიც  თანამედროვე  ქართულ  ისტორიოგრაფიაში  მიღებულია,  როგორცმართლმადიდებლურ  ეკლესიათა  მიერ,  მცხეთის  საყდრის  „სწორ  პატივთა  თანა“  აღიარების  შესახებ.არადა,  საკითხის  არსში  ღრმად  თუ  ჩავიხედავთ  დავრწმუნდებით,  რომ  ბიზანტიურ-იმპერიული  ეკლესიის  მხრიდან (რომლის  სულიერმემკვიდრედ  დღეს  „პრავოსლავნი“  რუსული ეკლესია  გვევლინება)  მცხეთის  საყდრის  „სწორ  პატივში“  აყვანის მითი,  ქართულ  ეკლესიას,სომხური ეკლესიისაგან  თავის დასაღწევად  სჭირდებოდა, რისთვისაც მზად იყო ბერძენ მართლმადიდებლებთან ძმობაში ჩამდგარიყო, რამაც საბოლოო ჯამში, ეკლესიურ ძმობაზე  მეტად, იმპერიული  გავლენის  ქვეშ  მის  მოქცევას  შეუწყო ხელი და დვინელი  მონოფიზიტებს გაყრილი მცხეთის საყდარი, ახლა უკვე ბერძენ მართლმადიდებელთა სახით, რომ იტყვიან, უის შეეყარა.     

„სწორი  პატივის  შესახებ“  ამბავი  მოთხრობილია  მემატიანე  ჯუანშერის  თხზულებაში თუმცა,  ყველასათვის  თუ  არა, ზოგ-ზოგებისათვის,  ხომ  ცნობილია,  რომ  ეს  მონათხრობი  ჯუანშერს  არ  ეკუთვნის  და  ბევრად  მოგვიანო  ხანაშია  ჩამატებული.  მოვიყვან  მცირეოდენ  ამონარიდს  ამ  ჩანართიდან:

“ ამასა  კრების  მიერ (ლაპარაკია,  კონსტანტინე  პოგონატის  მიერ  680  წელს მოწვეულ  საეკლესიო  კრებაზე)ბრძანეს  ესრეთ  წმიდისა  ეკლესიისა  საქართველოსათვის, (მცნება საქართველო, XI საუკუნიდან  მკვიდრდება, ჯუანშერი  კი, ისევე როგორც ლეონტი მროველი, VIII საუკუნის  აქეთ  ვერ  გადმოვლენ  რაც  არ  უნდა  ამტკიცონ  ეს, დიდმა თუ მცირე მეცნიერმან,  თუმცა ეს სხვა თემაა და აქ მისი განვრცობისაგან თავს შევიკავებ).რომელ  არს  წმიდა  მცხეთა,  რაითა  იყოს  სწორ  პატივთა  ვითარცა  წმიდანი  სამოციქულო  კათოლიკე  ეკლესიანი“. . .იხ. ქ.ც. ტI. გვ. 232.გამომცემლობა „სახელგამი“ თბ. 1955 წ.

        საკითხის  არსში  უკეთ  გარკვევის  მიზნით,  შიგადაშიგ  ისეთ  ისტორიულ  ექსკურსში  მოგვიწევს  წასვლა,  რომელიც  დღესაც  დახურულად  ითვლება  ქრისტეს  მრწამსის  რიგითი  აღმსარებლებისათვის.  ასე,  რომ  აქედანვე  მინდა „თავგადაკლულნი“ გავაფრთხილო,  ვიდრე  რაიმეს  მოქმედებას  დააპრებენ,  მანამდე  თავიანთი  შესაძლებლობის  ფარგლებში  წიგნი  წაიკითხონ,  ჩვენ  კი  ამასობაში  მივყვეთ  ამბის  თხრობას;

    VI  „მსოფლიო“საეკლესიო  კრების  მოწვევა,  ბერძნული იმპერიის  საერო  ხელისუფალთა  მიერ  იმ  დროს  მოხდა,  როცა აღმოსავლეთის  პროვინციათა  დიდი  ნაწილი,  უკვე სახალიფოს მფლობელობაში იყო მოქცეული.   დროებით  დამდგარმა  მშვიდობამ,    აღმოსავლეთში  მიყენებული  ჭრილობების  მოშუშებასთან ერთად,  დასავლეთის  (რომის  პაპის) ეკლესიაში  შერყეული  პოზიციების  აღდგენის  შესაძლებლობა  მისცა  იმპერიას,  რასაც ყველაზე მეტად  ლათინურ და ბერძნულენოვან ეკლესიებს  შორის  არსებული დოგმატური დაპირისპირებები უშლიდა  ხელს  და  ეს  ყველაფერი  პირველ  რიგში  იქიდან  მომდინარეობდა,  რომ  ამ  ეკლესიათასაჭეთმპყროbელნი,  ერთმანეთის  მიმართუფროს  უმცროსობაზე  დავა-კამათით  იყვნენ  დაკავებულნი  დაღვთისნიერ  საქმეთა  კეთებაზე,  ნაკლებად იწუხებდნენ თავს.

680  წელს, კონსტანტინე ბასილევსის  ბრძანებით ,  იმპერიის  სხვადასხვა  კუთხიდან კონსტანტინეპოლში  თავი  მოუყარეს ასსამოცდაათ  მღვდელთმთავარს  და  ამ  თავყრილობას  მსოფლიო  საეკლესიო  კრება  უწოდეს.  კრებაზე  მიღებული  იქნა  დიოფიზიტური (ორბუნებობის) დოგმატი, თუმცა ვფიქრობ რომ  მას დიოფიზიტობაზე მეტად, დიოფელემიტობა (ორნებობა) უფრო მიესადაგება.  ამასთან  ერთად, ამ ე.წ. მსოფლიო  კრებამ,  უპირობოდ  აღიარა  ეკლესიებზე  იმპერატორის  უზენაესობა.  ისინი  კი  ვინც  წინ  აღუდგნენ  ამგვარ  გადაწყვეტილებას,  შეჩვენებულნი  და განკვეთილნი  იქნენ  ეკლესიებიდან (რა  თქმა  უნდა  იმ  ეკლესიებიდან  რაზეც  ხელი  მიუწვდებოდათ  ბერძენებს) თუმცა,  საერო  ხელისუფალთა  ამგვარი  ძალისხმევა  მაიც  არ  აღმოჩნდა  საკმარისი  და  კონსტანტინეს ნამოქმედარის განმტკიცებისათვის,  მისმა  შვილმა, ( კონსტანტინეს  ფაღარათი შეეყარა  და  33 წლისასაკში გარდაიცვალა)იუსტინიანემ,  691  წელს  ისევ  მოიწვია  „მსოფლიო“  საეკლესიო  კრება  (მასაც  უწია  ცოდვებმა,  ტახტიდან  ჩამოაგდეს  და  ცხვირიც  მოაჭრეს*)  და  ე.წ. მართლმადიდებლებისათვის,ახალი  კანონიც  მიაღებინა. რომლის  უტყუარობაც  თავისი  ხელმოწერებით  დაუდასტურეს  იქ  დამსწრე  მღვდელთმთავრებმა.  (იხ.  „დიდი  სჯულის  კანონი“  საქართველოს  ეკლესიის კალენდარი  1987  წელი.   გვ. 343  -350) ცნობისათვის  უნდა  გითხრათ,  რომ  ამ  ხელმოწერებს  შორის  არ  ჩანს  მცხეთის  ეკლესიის  საჭეთმპყრობლის  ხელმოწერა  და  არც  კრების  ოქმების  დადგენილებებში  ჩანს  სადმე,  რომ  მცხეთის  ქრისტეს საყდარი  და მისი  საჭეთმპყრობელი, სწორ პატივში  ყოფილიყოს აყვანილი. აი საიდან დგინდება, ქართულ  მატიანეში  დაცული  ცნობა,  გვიანი  დროის  ნაყალბევი რომაა  და  სხვა  არაფერი.საქმეში ჩახედულმაქართველმა  ისტორიკოსებმაც  კარგად უწყიან  ეს  ამბავი,  მაგრამ  რატომღაც  არა  თუ  თავს  იკავებენ  ამ  ნაყალბევის გამოაშკარავებისაგან,  არამედ  პირიქით,  ყველა  შესაძლო  შემთხვევაში  ცდილობენ  დიოფიზიტურ ეკლესიათა  შორის  მცხეთის  სამოციქულო  საყდრის  „სწორ  პატივში“ ყოფნა,  უპირობო  ჭეშმარიტებად  გაასაღონ.

თუმცა  ამ  წერილის  მიზანი  ის  კი  არ  არის,  რისთვის  სჩადიან  ამას  ქართველი  მეცნიერები,  ან  რატომ  დასჭირდა  თხზულების  რედაქტორ-გადამწერს  მატიანეში  ამგვარი  არარსებული  ამბის  ჩამატება, არა,  ეს  საკითხი  ამ  შემთხვევაში  მეორე  ხარისხოვანია  და  წერილის  ბოლომდე  გაცნობა ისედაც  ყველაფერს  თავის  ადგილას  დაალაგებს.  ახლა, აქ,  საშურ  საქმედ  იმის  დადგენა  უფრო  მიმაჩნია,  თუ  რა  ურთიერთობა  შეიძლებოდა  არსებულიყო  იმ  დროისათვის  მცხეთის  საყდარსა  და  ბერძნულ  იმპერიულ  ეკლესიას  შორის  და  რატომ  იხსენიებიან  მცხეთის  საყდრის  მამამთავარნი  პეტრე   კათოლიკოსის (689 – 720წწ)  ჩათვლით  ცოლოსნებად,  იმ  დროს  როცა  ე.წ. მართლმადიდებელთა  ე.წ.  მსოფლიო  საეკლესიო  კრებაზე  მიღებული  კანონები,  ამას   სასტიკად  ეწინააღმდეგებოდა.

 რწმენისა და ეკლესიათა მტყუან-მართლობის საკითხი, ოდითგან მოყოლებული  დიდ  სახელმწიფოთა  ინტერესებზე  იყო  დამოკიდებული  და  არა სარწმუნოებრივ  ჭეშმარიტებაზე  და  დღესაც  იგივი  ვითარება  რომაა,  ამას  ვგონებ  დიდი  მიხვედრა  არ  უნდა  სჭირდებოდეს.  იგივე  ითქმის  ჩვენს  შესახებაც.  საქართველოს  ისტორიას  თვალს  თუ  გავაყოლებთ  დავინახავთ,  რომ  მცხეთის  საყდარიც,  არცთუ  იშვიათად  იძულებული  ხდებოდა  ვითარებისდამიხედვით  „მართლის“  მხარე  დაეჭირა. მაგალითისათვის  მეექვსე  საუკუნის  ამბები შეიძლება განვიხილოთ, როდესაც ვახტანგ  გორგასლის  სიკვდილის  შემდეგ,  ფაქტიურად  მთელი  სამხრეთ  კავკასია,  სასანიდური სპარსეთის  შემადგენლობაში  მოექცა.  თუმცა  ამ  მხარეში  თავისი  გავლენის  დასამყარებლად  არც  აღ.რომის  იმპერია  იშურებდა  ძალებს.  ორივე  ეს  იმპერია,  ეთნიკური  თვალსაზრისით  ძალზედ  ჭრელი  იყო  და  ცენტრალურ  ხელისუფალთა  წარმატებები  თუ  წარუმატებლობები,  ხშირად  ამ ეთნიკურ-აღმსარებლურად ჭრელი  მოსახლეობის  ლოიალობაზეც  ყოფილა  დამოკიდებული.

         სასანიდური სპარსეთი,  სადაც სახელმწიფო რელიგია მაზდეანობა იყო,  ქრისტიანული  აღმსარებლობის  მიმართ  თითქმის  ყოველთვის  შემწყნარებლობას  იჩენდა,  ოღონდ  ეს  შემწყნარებლობა,  მხოლოდ  იმ  მიმდინარეობაზე  ვრცელდებოდა,  რომელსაც  აქტიურად  უპირისპირდებოდა  კონსტანტინეპოლის  ეკლესია.  ამის  დასტურად შაჰ  კავად I(499-531) -ს  მიერ  გამოცემული  განკარგულებაც  გამოდგება,  რომელიც  სპარსეთის ქვეშევრდომ  ქრისტიანებს  ავალდებულებდა  დვინის  ეკლესიის  მიერ  დადგენილ  კანონს  დამორჩილებოდნენ.  ასეთ  ფონზე  506  წელს  დვინში  მოწვეული  იქნა საეკლესიო  კრება.  კრების  გადაწყვეტილებით ქართლის  და  ალბანეთის  ეკლესიები,  დვინელი  კათოლიკოსის  ქვემდებარენი  შეიქმნენ.  დვინიელი კათოლიკოსისადმი  უპირობა ქვემდებარეობა   574  წლამდის  გაგრძელებულა,  ამ წელს  ქართლის  კათოლიკოსმა  სვიმეონმა  უარი  შეუთვალა  დვინელ  კათოლიკოსს,  კონსტანტინეპოლის  ქალკედონიტ  ეკლესიასთან  გამართულ  დოგმატურ  კამათში  მხარდაჭერაზე.  თუმცა  აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს,  რომ  მცხეთის  საყდრის  სრული დამოუკიდებლობა დვინის  მონოფიზიტური  ეკლესიისაგან,  შედარებით  გვიან  განხორციელდა  და  მას საკმაოდ ხანგრძლივი,  ორი  ეტაპი  დასჭირდა. 

დვინელი  მონოფიზიტებისაგან  თავის  დაღწევის  პირველი ეტაპი  598/9  წლიდან  იწყება.  ამ  წელს  გარდაიცვალა ქართლის  ეკლესიის  მწყემსმთავარი,  კათოლიკოსი  ბართლომე.  დვინის  ეკლესია  აქტიურად  ჩაერია  ახალი  კათოლიკოსის  ხელდასხმის  საქმეში  და  მცხეთის  საყდარი  მონოფიზიტთა  წიაღში  გამოზრდილ,  წარმოშობით  ჯავახეთის  სოფელ  სკურტიდან  გამოსულ,  კირიონს  ჩაბარდა.  დვინელი მონოფიზიტები  იმედოვნებდნენ  რომ  მათი  წყალობით  მწყემსმთავრის  ტახტზე  აღსაყდრებული კირიონი,  ქართლში  მონოფიზიტობას  კიდევ  უფრო  განამტკიცებდა,  მაგრამ  მათდა  გულების  დასახეთქად,  მოვლენები   მონოფიზიტთა  საწინააღმდეგოდ  განვითარდა.  მწყემსმთავარმა  კირიონმა  არათუ  თავი  დააღწია  დვინელთა  გავლენას,  არამედ  იქით  შეავიწროვა  ისინი  და მის  სამწყსოში  საერთოდ  აკრძალა  მონოფიზიტური  მსახურება,  რასაც  მოჰყვა  კიდევაც  608  წლის  ცნობილი  საეკლესიო  განხეთქილება,  თუმცა იმ ხანადმცხეთის საყდრის ეკლესიური  დამოუკიდებლობა  ხანმოკლე გამოდგა.  612  წელს  სპარსელებმა  ქართლი  დაიკავეს და  მწყემსთავარი  კირიონი  იძულებული  გახდა  ქართლს  გასცლოდა.

აქვე, მკითხველს ისიც მინდა შევახსენო, რომ კირიონის,  როგორც  ქართლის  ეკლესიის  მწყემსმთავრის  სახელი,  საერთოდ  გამქრალია  ძველი  ქართული  მატიანეებიდან.  მკვლევარი  ზ.ალექსიძე  თვლის,  რომ  კირიონ  ქართლის  კათოლიკოზი  და  მონოთელიტობის  ერთერთი  უპირველესი  იდეოლოგი, ალექსანდრიის  პატრიარქი  კიროს  ფაზისელი,  ერთიდაიგივე  პირი  უნდა  იყოს და თუ ეს მართლაც ასეა,  კირიონ კათოლიკოსი, როცა შემდგომში ალექსანდრიის პატრიარქად აღსაყრდა, ის მონოთელიტური (უფალში ერთი ნებისა და ორი ბუნების) აღმსარებლობის ერთერთ მთავარ იდეოლოგად შეიქმნა და საფიქრებელია,რომ ამიტომაც ამოიშალა მისი სახელი  ძველ  ქართული  მატიანეებიდან.  ამ  ორი,  მართლაცდა  დიდი  პიროვნების  იგივობის დადგენა  კი, ალბათ  ვეღარასოდეს  მოხერხდება,  თუმცა  გამორიცხული  არაფერია.

614  წელს, სპარსეთის  შაჰმა  ხოსრო  ფარვიზმა,  ახალი  განკარგულება გამოსცა  და  ქრისტეს რწმენაში  მყოფ  ქვეშევრდომებს,  დვინის  ეკლესიისადმი  მორჩილება  და  მონოფიზიტობის  სავალდებულო  აღმსარებლობა  დაუწესა. დვინის  ეკლესიის  დაქვემდებარებიდან  თავის  დაღწევის  მეორე  ეტაპი  628  წლიდან  დადგა. ჰერაკლე კეისრის  სასანიდურ  სპარსეთზე  გამარჯვებამ,  ქართლის  ერისმთავარ  ად’ნერსეს  შესაძლებლობა  მისცა  ხაზართა  დახმარებით მონოფიზიტთა  ხელში  მყოფი  თბილისი  დაებრუნებინა,  რასაც  თავისთავად  მოყვა  საეკლესიო  საქმებიდან  მონოფიზიტთა  ჩამოცილება.  მემატიანე  სუმბატ  დავითის ძე ასე  გადმოგვცემს  ამ  ამბავს;  „ და  განწმიდა  სჯული  ქრისტესი  ღრმთისა ჩუენისა...“( ქ.ცხ. ტ. I. გვ.375)

სასანიდურ  სპარსეთზე  გამარჯვებამ,  ბერძნულ  იმპერიას  შესაძლებლობა  მისცა  თავის საზღვრებში  მოექცია  აღმოსავლეთის  ქრისტეანული  სამყარო,  რამაც  დღის  წესრიგში დააყენა  ერთი  მიმდინარეობის  ქვეშ  მათი  გაერთიანების  საკითხი.  ამ  საქმის  ერთერთი   იდეოლოგი  და  სულისჩამდგმელი,  კონსტანტინეპოლის პატრიარქ  სერგისთან  ერთად,  ალექსანდრიის   პატრიარქი  კიროს  ფაზისელი  იყო.  ჰერაკლეც  ხედავდა,  რომ  იმპერიას,  ქრისტეანი  მოსახლეობის  ერთობა  გააძლიერებდა  და  არა  დაპირისპირება. თანაც  დვინელ  მონოფიზიტთა  მიმდევრები  იქნებოდნენ  თუ  ქალკედონიტები,  ერთ  რამეში  ისედაც  თანხმდებოდნენ,  რომ  ზეციურ  ნებაზე  მაღლა  სხვა  არაფერი  შეიძლებოდა  ყოფილიყო. 

ჰერაკლეს  მიერ  მხარდაჭერილმა მონოთელიტ  პატრიარქთა  მცდელობამ,  რომლებიც ერთხმად  აღიარებდნენ  უფალ იესუ ქრისტეში  ორბუნებობას, თავდაპირველად  მართლაც  გამოიღო  სასურველი  შედეგი  და პატრიარქების; სერგისა   და  კიროსის  მსგავსად,  რომის  პაპმა,  ჰონორიუსმა,  ანტიოქიის  საპატრიარქოს  მღვდელთმთავრებმა, (იმ  ხანად  ანტიოქიაში  დროებით  უპატრიარქობა  იყო)  და  ყოველთა  აღმოსავლეთის  მონოფიზიტმა  პატრიარქმა  ეზრამ,  მონოთელიტობისადმი,  როგორც  საყოველთაო  შემრიგებლური  და  ჭეშმარიტი  მრწამსისადმი  მხარდაჭერა  გამოხატეს.  (დიოფიზიტებმა  მოგვიანებით  ეს  დოკუმენტი  დაწვეს) ამ  შეთანხმებას  ვინც  წინ  აღუდგა  და  ერთიანობის  წინააღმდეგი  წავიდა,  იერუსალიმის  პატრიარქი  სოფრომი  იყო.  რით  იყო  გამოწვეული  სოფრომის  ასეთი  თავგადაკლული  წინააღმდეგობა,  რატომ  არ  სურდა  მას  ქრისტეანული  სამყაროს  ერთობა,  თანაც  იმ  დროს,  როცა  აღმავალი  ისლამისტური  საფრთხე  კარს  იყო  მომდგარი?  როგორც  აღმოჩნდა  პატრიარქ  სოფრონს,    ერთობაზე  მეტად  პირველობის  პატივი  უფრო  ამოძრავებდა  და  რადგან  სხვა  პატრიარქებისაგან  წინააღმდეგობას  წააწყდა, იერუსალემის კედლებთან მდგარ, არაბ  სარდლს,  უმარს  გაურიგდა, რომელიც  უკვე  ალყის  მოხსნას  და ქალაქიდან  გაცლას  ფიქრობდა (იერუსალემი,  კარგად  დაცული,  წყლითა  და  სურსათ-სანოვაგითაც  მომარაგებული  იყო,  არაბებს  კი  არც  კედლის  სანგრევი  მანქანები  გააჩნდათ,  არც  დიმაშკის  ფოლადი  იყო  გამოჭედილი  და  მათი  ალყაც  ფორმალურ  ხასიათს  უფრო  ატარებდა,  რადგან  ქალაქში შესვლა-გამოსვლა შეუზღუდავად  ხდებოდა)  და  638  წელს  ქალაქი  ჩააბარა.

    ბერზნულ იმპერიასა და მის სამეზობლოში განვითარებულ  მოვლენებს  მოდით ახლა  სხვა მხრიდანაც  შევხედოთ.სპარსეთის  დამარცხებამ,  ამ  სახელმწიფოში  შემავალ  ეკლესიებზე  მალევე  იქონია  გავლენა.  ისინი  იოლად  ელეოდნენ  მონოფიზიტობას  და  მონოთელიტურ  აღმსარებლობაზე  გადადიოდნენ.  როგორც  ზემოთ  უკვე   აღვნიშნე,  ქართულ  წყაროთა  სიმწირე  არ  იძლევა  იმის  შესაძლებლობას  დადგინდეს,  თუ  რა  მდგომარეობა  შეიძლება  ყოფილიყო  იმ დროს  მცხეთის  საწმყსოში,  თუმცა  არათუ გამორიცხული,  არამედ  დიდი  ალბათობითაცდასაშვებია,  რომ  629  წელს  კათოლიკოზად  აღსაყდრებული  ბაბილა,  მონოთელიტური  მრწამსის  აღმსარებელი  ყოფილიყო. 

ისტორიის  ასპარეზზე  არაბების  გამოჩენამ,  მნიშვნელოვანი  კორექტივები  შეიტანა  ახლო  აღმოსავლეთის  რელიგიურ და პოლიტიკური  ორიენტაციის  საკითხში.  არაბთა  თავდაპირველ  ელვისებურ  წარმატებებს  იმანაც  შეუწყო  ხელი,  რომ  კონსტანტინეპოლში  არაბებს  სერიოზულ  ძალად  ვერ  აღიქვამდნენ  და  მათ  ქმედებებს  მარბიელი  ხასიათის  ლაშქრობების  აკუთვნებდნენ.  იმპერიის  მესვეურთა  ამგვარმა  თავდაჯერებულებამ  ის  შედეგი  მოიტანა,  რომ  სულ  რაღაც  ათ-თხუთმეტ  წელიწადში,  არაბებმა ყველა  მნიშვნელოვანი  პროვინცია  წაართვეს  ბერძნებს  აღმოსავლეთში.  არაბებთან  განცდილი  მარცხი  კი, იმპერიის  ბერძნული  მოსახლეობის  დიდ  გულისწყრომას  იწვევდა,  რომელსაც  სისხლით  ქონდა  მოპოვებული  აღმოსავლეთის  პროვინციები.  ბერძნები  დაუფარავად  გამოხატავდნენ  უკმაყოფილებას,  არაბერძნული  მოსახლეობის  მიმართ  და მათ  აბრალებდნენ  ყოველივეს.  ხალხის  ამგვარ  განწყობაზე  კი,  მთავარი  როლი  იმ ბერძნულმა  სამღვდელოებამ  ითამაშა, რომელიც ჰერაკლეს  მმართველობის  პერიოდში  იძულებული  შეიქმნა,  ეკლესიური  ერთობიდან  გამომდინარე,  გვერდზე  გაჩოჩებულიყო  და  ასპარეზი კონსტანტინეპოლს  მოტანებული  არაბერძენი  მოღვაწეებისათვის  დაეთმო. 

ბერძნული  საეკლესიო  ელიტა  ვერ  შეურიგდა  არაბერძენთა  მოზღვავება-აღზევებას.  ქადაგების  დროს  მრევლში  ინერგებოდა  აზრი,  რომ  ყველაფერი  არაბერძნების  და  მათ  მიერ  მოტანილი  მონოთელიტური  აღმსარებლობის  ბრალი  იყო.  საშინაო  კრიზისი  იმდენად   გამწვავდა,  რომ  საგარეო  მტრის  შეკავების  უნარიც  კი  დაკარგა  იმპერიამ,  რომელიც  შეიძლება  ითქვას  დღეებსაც  კი  ითვლიდა,  მაგრამ  სახალიფოში  ატეხილმა  შინაომმა,  რომ  იტყვიან  სულზე  მოუსწრო  და  იმპერატორმა კონსტანტი II  დედაქალაქს მომდგარი არაბთალაშქრის  უკუქცევა  მოახერხა.  მისმა  შვილმა  კონსტანტინე IV(668_685) არაბებთან  ბრძოლაში  კიდევ  უფრო  მეტ  წარმატებასაც  მიაღწია,  მაგრამ  აღმოსავლეთის  მონოთელიტური  პროვინციების  სახალიფოსაგან  ჩამოცილება  უკვე  შეუძლებელი  შეიქმნა.  

დასავლეთის  ეკლესია,  რომის  პაპის  მეთაურობით  ვერ  ურიგდებოდა  პირველობის  დაკარგვას,  რადგან  დიოფიზიტობისაგან  განსხვავებით,  მონოთელიტობა  არ  ცნობდა  რომელიმე  ერთი  ეკლესიის,  სხვაზე  მეტად  აღმატებულებას.  პირველობის პატივს  მოკლებული, ვატიკანში მსხდომი  ქრისტეს „მოადგილე“ პაპები, შანს არ უშვებდნენ  ხელიდან, რათა კვლავ  მათ ხელში  აღმოჩენილიყო  ეკლესიური  პირველობის  ღირსება და პატივი, რაც გახდა კიდეც დიოფიზიტობის  „მართალ“ სარწმუნოებად  გამოცხადების მიზეზიც,  მამონას  დახარბებული „ღვთისმოადგილეებისათვის“.

იმპერიაში  განვითარებული ამბების  თხრობა,  დროებით  გვერდით  გადავდოთ  და  ქართლსა და მის სამეზობლოში განვითარებულ  მოვლენებს მივყვეთ.  როგორც  ისტორიიდან  ცნობილია 654 წელს,  არაბ  სარდალ,  ჰაბიბ იბნ’მასლამასა  და  დაქუცმაცებულ  ქართლის  ქვეყნის ერისთავებს  შორის  გაფორმებულმა  „დაცვის  სიგელმა“,  ბერძნული იმპერიის  ქვეშევრდომობაში  მყოფი  ქვეყნისათვის,  შეიძლება  ითქვას,  სასიკეთოდაც  კი  იმოქმედა.  ეს  კი  იმან  განაპირობა,  რომ  ხელშეკრულების  გაფორმებიდან  ორი  წლის თავზე  არაბები  სამხრეთ  კავკასიას  სრულად  გაეცალნენ  და  ქართლიც ფაქტობრივად-  როგორც  ბერძნული,  ასევე  არაბული  ვალდებულებისაგან  თავისუფალი  აღმოჩნდა.  თუმცა  ქარის  მოტანილი  თავისუფლება  ხანმოკლე  გამოდგა  და  ცოტა  ხანში  ბერძნებმა ისევ მოიწადინეს  განდგომილი „პროვინციის“  უკან  დაბრუნება.

ქართულ  წყაროთა  არარსებობის  გამო,(წყაროთა  არ  არსებობის მიზეზი, ბერძნულ დიოფიზიტურ  მრწამსზე  გადასვლის  „დამსახურებაა“  რომაა,  ამაში კიდევ დარწმუნდება  მკითხველი) არ  ხერხდება  იმ  სურათის  დახატვა,  თუ  რა  ვითარება შეიძლებოდა  ყოფილიყო  იმ  დროინდელ  ქართლში.  ჩვენგან განსხვავებით  კი,სომხურ წყაროებში  მართლაც  რომ  შესაშური  სიზუსტიათ არის შემონახული იმ დროს განვითარებული მოვლენები.

(მწარე სიმართლეა, მაგრამ ცნობისათვის უნდა ვთქვა, რომ სომხები,  ვისი გავლენის ქვეშაც არ უნდა ყოფილიყვნენ, ჩვენგან  განსხვავებით სათუთად  უვლიდნენ  მატიანეებს  და საერო თუ სასულიერო  კონნიუქტურის გამო,  არ  ახდენდენ  მატიანეებიდან  ეკლესიურად  მიუღებელი  ამბების  ამოხევა - განადგურებას.) 

სომეხი  მემატიანე  ვარდაპეტი  თავის  „ხალიფათა  ისტორიაში“  გვამცნობს,  რომ  სახალიფოში  დაწყებული  არეულობით, უსარგებლიათ  რომაელებს (ლაპარაკია აღ. რომის იმპერიაზე, ანუ იგივე ბერძნებზე)  და  აღმოსავლეთის  პროვინციათა  ნაწილზე, მათ  შორის  სომხეთზეც  ისევ  აღუდგენიათ  კონტროლი.  დვინის  საკათოლიკოსო  ტახტზე  კი  კვლავ  მონოთელიტი  ნერსესი  აღუსაყდრებიათ.(ეს ის ნერსესია, რომელმაც მონოფიზიტთა მხრიდან დევნილობისას, თავი ტაოს შეაფარა და იქ იშხნის ტაძრის მშენებლობას ჩაუყარა საფუძველი)

აი,  ამ  მოვლენათა  განვითარების  ფონზე,  არაა  გამორიცხული  ქართლი  ისევ ბერძენთა  მფლობელობაში  გადასულიყო.  ხოლო  მცხეთის  საყდარს  რაც  შეეხება,  აქ  არაბთა  პირველ  პერიოდშიც  და  შემდგომაც,  მონოთელიტი  მწყემსმთავარი  უნდა  მჯდარიყო.  ასეთი  განცხადების  გაკეთების  უფლებას  ის  მაძლევს,  რომ  მცხეთელი  მწყემსმთავარი  თავფაჩაღ   II (649_664),  ჰაბიბ’იბნ მასლამას  წასვლის  შემდეგაც  მცხეთის  საყდარზე  ზის,  ხოლო  სომხეთში ჰაბიბის  წასვლისთანავე  მონოთელიტი  ნერსესი  გაძევებული  იქნა  და  საყდარი  მონოფიზიტმა  კათოლიკოსმა  ჩაიბარა,  ნერსესმა   კი  დაბრუნება   მხოლოდ  რომაელთა  წყალობით  მოახერხა.

შედარებით  უფრო  ვრცელი  ინფორმაციის  მოპოვება  ხერხდება VII  საუკუნის  მეოთხე  მეოთხედის  ამბებთან  დაკავშირებით.  როგორც  ვიცით 685  წელს,  სახალიფოსა  და  რომაელებს  შორის  დიმაშკში (დამასკო) ზავი  დაიდო.  ამ  ზავის  ერთ-ერთი  პირობის  თანახმად,  ქართლი  ორმაგ  დამოკიდებულებაში  მოქცეულა  და  ქართლში  აკრეფილი  ხარკი,  თანაბრად  უნდა  გაეყოთ  არაბებსა  და  რომაელებს.ზავის  ამგვარ  პირობებს  როგორც  ჩანს  ქართლში  არ  ეთანხმებოდნენ,  ამას  შედეგად  კი  ის  მოყვა,  რომ 689  წელს,  იმპერატორმა  იუსტინიანე II (685-695) (იუსტინიანემამამისზე,კონსტანტინე IV პოგონატზე  უფრო  დაუნდობლად   ებრძოდა  როგორც  მონოთელიტებს,  ასევე  მონოფიზიტებს)  დამსჯელი  ლაშქრობა  წამოიწყო  არმენიასა  და  იბერიაში*.  თეოფანე  ჟამთააღმწერელი,  ამ  ლაშქრობას  არაბთა  განდევნის  საბაბით  ხსნის. (იმპერიებს  როდის  იყო  საბაბები  რომ  ელეოდათ)  სინამდვილეში  ის  უტიფრად  ტყუის,  რადგან  სახალიფოს  ლაშქარი  იმ  დროს  არც  ქართლში  და  არც სომხეთში  არ იმყოფებოდა.  რომაელთა  ლაშქრობა  დამსჯელ  ხასიათის  იყო  ურჩი  ვასალების  მიმართ.  რასაც  ადასტურებს  სომეხი  მემატიანე  გევონდი,  რომელიც  ასე გადმოგვცემს  რომაელთა  შემოსევის  ამბავს: “რომაელთა  შემოსევამ  დიდი  ზარალი  ანახა  სომხეთსა  და  ქართლს.  რომაელები  რის  წაღებასაც  ვერ  ახერხებდნენ,  ყველაფერს  წვავდნენ  და  ანადგურებდნენ.  არ  ინდობდნენ  არც  ეკლესიებს  და  მონასტრებს“. ( „История  вардапета Гевонда“  Санкт-петербург 1862 г. გვ.10 )

 მოყვანილი  ფრაგმენტიდან  ჩანს,  რომ  რომაელთა  დამსჯელი  ლაშქრობა,  არანაკლებ  შეხებია ეკლესია-მონასტრებს,  მიზეზი  კი  რა  თქმა უნდა  ის  უნდა  ყოფილიყო,  რომ  არც  მცხეთის  და  არც  დვინის  საყდრებს  არ უღიარებიათ 681 წელს  კონსტანტინეპოლში  გამართული   ე.წ. VI მსოფლიო  საეკლესიო  კრება,  რომელიც  რომის პაპისაგან  მოქრთამულმა  იმპერატორმა,  კონსტანტინემ  მოიწვია   მონოთელიტების  დასამხობად. 

წარმოდგენილ  საკითხში,  მეტი  სიცხადე  რომ  შევიტანო,  საჭიროა  მიმოვიხილოთ

VII საუკუნის მანძილზე ეკლესიაში განვითარებული მოვლენები,რისი  გაკეთებაც  უცხოურ  წყაროებზე  დაყრდნობით  მოგვიწევს,  რადგან  ქართული  საისტორიო  წყაროები,  იმ  პერიოდის  ამბებს  ძალზე  მწირად,  უფრო  მართებული  იქნება   თუ  ვიტყვით,  რომ  არასწორად  გადმოგვცემენ.  ქართულ მატიანეთა  კითხვისას,  დაკვირვებული  თვალი  შეამჩნევს,  რომ   იმ  პერიოდის  ამბები,  მომდევნო,  დიოფიზიტურ-დიოფელემიტურ  ხანაში,  რბილად  რომ  ვთქვათ  ჩასწორებულია,  თუმცა  უფრო  მკაცრნი, თუ  ვიქნებით  დავინახავთ,  რომ  მთელი  რიგი  ადგილები  უბრალოდ  ამოხეული  და  განადგურებულია,   შემდეგ  კი  გადამწერ-რედაქტორთა  მიერ  თავიდან  არის  დაწერილი  და  ეს,  არც  მეტი  არც  ნაკლები,  მთელ  ასორმოცდაათწლიან  პერიოდს  მოიცავს.ასეთი  მდგომარეობა  კი  შეუძლებელს  ხდის  მცხეთის  საკათოლიკოსოში  იმ  დროს  არსებული  ვითარების  სწორად  ასახვას.  ამიტომ  სისწორის  დასადგენად,  ისევ  უცხოური  წყაროების  მოშველიება  დაგვჭირდება.

ცნობილია, რომ ჰერაკლე კეისრის (610 – 641) მმართველობის დროს რომის იმპერიაში სახელმწიფოებრივ დონეზე დამკვიდრდა მონოთელიტური მრწამსის აღმსარებლობა. (უფალ იესუ ქრისტეში, ერთი, უფლისმიერი ნება და ორი, ღვთიური და ადამიანური ბუნების აღიარება).

მონოთელიტური მოძღვრება არა,  თუ ეწინააღმდეგება, არამედ სწორედაც, რომ გამომდინარეობს,  ქალკედონის IVმსოფლიო საეკლესიო კრების მიერ მიღებული; „ჩვენი უფლის, იესუ ქრისტეს ერთ სახეში, ორი ბუნების“ შესახებ“ დოგმატიდან.

მონოთელიტური მოძღვრების ჩამოყალიბებაში, რომელიც 633 – 638 წლებში განხორციელდა,  გადამწყვეტი სიტყვა, ჰერაკლე კეისართან ერთად, კონსტანტინეპოლის პატრიარქმა სერგიმ და ალექსანდრიის პატრიარქმა კიროს ფასისელმა თქვეს. მონოთელიტური მოძღვრება, იმპერიაში შემავალი თითქმის ყველა ეკლესიისათვის აღმოჩნდა მისაღები. ერთადერთი, ვინც წინააღმდეგობა გაუწია ეკლესიურ ერთიანობას, როგორც ზემოთ აღვნიშნე,იერუსალემის პატრიარქი სოფრონი გახლდათ, რომელმაც ეს წინააღმდეგობა იმით გამოხატა, რომ იერუსალემი, ისლამის მიმდევარ არაბებს ჩააბარა და ამით მოახერხა საპატრიარქო ტახტის შენარჩუნება. სოფრონის ქმედებამ მძიმე დარტყმა მიაყენა  სარწმუნოებრივი  ერთიანობის საქმეს. იერუსალემის დაკარგვამ მკვეთრად გაზარდა უკმაყოფილება საქრისტიანო სამყაროს უპირველეს ქალაქში. ამას მალე პატრიარქ სერგის გარდაცვალებაც დაერთო, რითიც ისარგებლეს ეკლესიის მმართველობასჩამოცილებულმა დიოფიზიტ-დიოფელემიტებმა, მონოთელიტთა წინააღმდეგ შეთქმულება მოაწყვეს და საპატრიარქო ტახტის ხელში ჩაგდება სცადეს. ამ საქმის მოთავე და ხელმძღვანელი კი, იმპერატორ ჰერაკლეს მიერ შერისხული და სამსახურიდან დათხოვნილი, მისი ყოფილი საიდუმლო მრჩეველი, მაქსიმე  იყო.  სახელმწიფო სამსახურში ყოფნის პერიოდში, ელინურ-წარმართული განათლება მიღებული მაქსიმე, რომელსაც კარგად ჰქონდა შესწავლილი დიალექტიკა და არისტოტელეს მოძღვრება, ქრისტეანული მოძღვრების მიმართ დიდი სიყვარულით არც კი გამოირჩეოდა, მაგრამ როგორც  კი დათხოვნილი იქნა სამსახურიდან,  განაწყენებულმა  (სჩვევია ხოლმე კაცთა ბუნებას) ყოფილ მოწინააღმდეგეთა ბანაკს შეაფარა თავი და როგორც ნიჭიერმა და განათლებულმა პიროვნებამ, მათ შორის მალევე დაიმკვიდრა იდეური ხელმძღვანელის ადგილი. თუმცა ყოფილი პატრონის წინააღმდეგ წამოწყებულმა იდეურმა ბრძოლამ, იმ  ხანად შედეგი ვერ გამოიღო და მაქსიმე თავის მომხრეებთან ერთად კართაგენში გაიქცა, სადაც ამ დროისათვის უკვე აღარ ვრცელდებოდა  იმპერატორის ძალაუფლება  და ეს მხარე ჰერაკლეს მოწინააღმდეგე საერო თუ სასულიერო პირთა თავშესაფრად იყო გადაქცეული.

კართაგენში თავმოყრილმა უკმაყოფილოთა დასმა, მაქსიმე თავის ხელმძღვანელად აღიარა, მანაც აღარ დაახანა და დახმარებისათვის რომის პაპს მიმართა. პატივმოყვარე და პირველობადაკარგულმა პაპმა, კონსტანტინეპოლის პატრიარქს მოსთხოვა შეეწყვიტა „შემცდარი“ ეკლესიების ერთ სამწყსოდ გაერთიანების მცდელობა. როგორც აღმოჩნდა, პაპს,  ქრისტეანული სამყაროს ერთობაზე მეტად, მისი შეკვეცილი უფლებები უფრო ადარდებდა და დიოფიზიტ-დიოფელემიტთა მხარდაჭერით ეიმედებოდა პირველობის პატივის დაბრუნება. ჰერაკლეს საიმპერატორო კარმა, როგორც ეს ღმრთისმოსავ ხელისუფალს შეეფერებოდა, რბილი ქმედებით სცადა მოწინააღმდეგეთა შემორიგება და 638 წელს გამოსცა ღმრთივგვირგვინოსანის „ეკტესისი“, რომლის ძალითაც აიკრძალა კამათი უფალ იესუ ქრისტეში, „ერთი“ თუ „ორი“ ნების შესახებ.იმპერატორის ამგვარი ქმედება, გამოწვევად აღიქვეს დიოფიზიტ-დიოფელემიტებმა და კიდევ უფრო მეტი ენერგიით შეუდგნენ განხეთქილების გაღრმავებას ეკლესიაში.

მონოთელიტური მოძღვრების  ერთერთიდოლოგად, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ალექსანდრიის პატრიარქი კიროს ფაზისელი ითვლება. ზემოთ  უკვე  ვთქვი  და  ისევ გავიმეორებ  ბ-ნ ზაზა ალექსიძის  შეხედულებას, რომ (როგორც ჩემთვის ცნობილია, ამის უარყოფა არავის უცდია) კიროს ფაზისელი და ქართლის კათოლიკოზი კირიონი (სამწუხაროდ, უპირველესი ქართული  წყაროდან  „ქართლის ცხოვრება“ -დან  ამ ეპოქის შესახებ ცნობები შეგნებულად განადგურებულია) ერთი და იგივე პიროვნება უნდა  იყოს. თუ ეს მართლაც ასეა, მაშინ ქართლის  კათოლიკოზს კირიონს, რომლის მწყემსთავრობის დროს მოხერხდა და მცხეთის საყდარმა,  დვინელი  კათოლიკოზის გავლენისაგან თავი დაიხსნა,დიოფიზიტურ-დიოფელემიტური  მრწამსის აღმსარებლად მიჩნევა არასწორია. ის როგორც ეს მაშინ იყო მიღებული, ქალკედონიტი მღვდელთმთავარია, ქალკედონიტობის დოგმატში კი ორნებობა არ დასტურდება. და რადგან კირიონ კათოლიკოსისა და კიროს ფაზისელისიგივობის დადასტურება მხოლოდ თეორიულ დონეზე რჩება, ამიტომ მასზე აღარ შევრჩერდები და  იმპერიაში, „ეკტესისის“ გამოქვეყნების შემდეგ განვითარებულ მოვლენებს მივუბრუნდები.

ცნობილია, რომ მონოთელიტური  აღმსარებლობის  დამკვიდრების  შემდეგ  კონსტანტინეპოლის საპატრიარქო,  თავდაპირველად შემწყნარებლურად ეკიდებოდა ე.წ. მართლმადიდებლებს, ანუ დიოფიზიტურ-დიოფელემიტური აღმსარებლობის მიმდევრებს, მაგრამ მას შემდეგ რაც ამ უკანასკნელებმა  რომის პაპის მხარდაჭერა მიიღეს, ვითარება რადიკალურად შეიცვალა. პირველობის პატივს დახარბებულმა პაპმა, დოგმატური დაპირისპირების თავის სასარგებლოდ გამოყენება სცადა, კართაგენში თავმოყრილ ე.წ. მართლმადიდებლებს ფინანსური დახმარება აღმოუჩინა და646 წელს საეკლესიო კრება მოაწვევინა.

კართაგენის კრებამ, მონოთელიტობა ერესად გამოაცხადა და კონსტანტინეპოლის პატრიარქ პავლეს მოუწოდა მწვალებლებს განდგომოდა, ეცნო ჭეშმარიტი აღმსარებლობა და რომის პაპის პირველობა ეღიარებინა. კრების მოწოდების პარალელურად, ანალოგიური მოთხოვნა პატრიარქ პავლეს, რომის პაპმაც გაუგზავნა. პატრიარქმა პავლემ შემრიგებლური ეპისტოლეთი უპასუხა პაპ თეოდორეს და კონსტანტინეპოლში მიიპატიჟა, მაგრამ მისმა ამგვარმა მცდელობამ შედეგი ვერ გამოიღო. პირიქით,  შემრიგებლურმა ტონმა, კიდევ უფრო გაათამამა  ე.წ. მართლმადიდებლები და649 წელს, რომის ახალი პაპის მარტინის მოწოდებით, მორიგი საეკლესიო კრება მოიწვიეს, რომელიც „ლატერანის“ კრების სახელით შევიდა ისტორიაში.  ლატერანის კრების გადაწყვეტილებით, პატრიარქები; კიროს ფაზისელი, სერგი, პიროსი და პავლე ერეტიკოსებად გამოცხადდნენ.

ლატერანის კრება, საიმპერატორო კარზე მიჩნეულიიქნა სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართულ ნაბიჯად და განდგომილთა ამბოხებად. იმპერატორ კონსტანტი II - ის ბრძანებით, პაპი მარტინი საეკლესიო საქმეებს ჩამოაცილეს, შემდეგ სასამართლო მოუწყვეს და ქერსონესში გადასახლეს. ამ აქტით, შეიძლება ითქვას, რომ პაპის მომხრეებმა ხალხის თვალში წამებულის მანტია მოირგეს, მონოთელიტები კი მოძალადის პოზიციაში აღმოჩნდნენ ჩაყენებულნი.

იმპერიის დედაქალაქში განვითარებული მოვლენების პარალელურად, პროვინციებში განვითარებულ მოვლენებზეც უნდა ვთქვა ორიოდ სიტყვა, რაც იმედია კიდევ უკეთ დაგვეხმარება სრული სურათის წარმოჩენაში.

ჰერაკლე კეისრის628 წლის აღმოსავლეთის წარმატებულმა ლაშქრობებმა, საგრძნობლად შეარყია სპარსეთის სახელმწიფოს  მონოფიზიტ ქვეშევრდომთა პოზიციები. რაც იმაში გამოიხატა, რომ მონოფიზიტთა გულში,  დვინის საკათოლიკოზოში, ეკლესიის მწყემსმთავრობამონოთელიტი ნერსესის ხელში გადავიდა. თუმცა654 წელს, როდესაც არაბებმა სამხრეთ კავკასია დაიკავეს (ჰაბიბ იბნ’ მასლამას ლაშქრობა სამხრეთ კავკასიაში და აქაური მმართველებისათვის დაცვის სიგელების გაფორმება) მონოფიზიტებმა ნერსესი ქვეყნიდან გააძევეს, მაგრამ არაბთა წასვლისთანავე, ნერსესმა ისევ დაიბრუნა  საკათოლიკოზო ტახტი. სომეხი მემატიანის სებეოსის თანახმად ეს მოხდა;„კონსტანტის მმართველობის მეჩვიდმეტე წელს“ ანუ 659 წელს. სომხეთში,  მონოთელიტებისადა მონოფიზიტებისდაპირისპირება მანამ გაგრძელდა, სანამ სახალიფოსა და რომს შორის სომხეთი ორად არ გაიყო. რის შედეგადაც დვინშიისევ აღდგამონოფიზიტთა მმართველობა.

აქ მოყვანილი მაგალითის  საფუძველზე  კარგად გამოჩნდა,  თუ როგორი ძლიერი პოზიციები ეკავათ მონოთელიტური აღმსარებლობის მიმდევრებს, არა მარტო იმპერიის დედაქალაქში, არამედ მონოფიზიტთა ისეთ მნიშვნელოვან ცენტრში, როგორიც დვინის  საკათოლიკოზო იყო.  ასე რომ ამ პერიოდის ქართული წყაროების უქონლობის მიუხედავად, შეიძლება ითქვას, რომ მცხეთისცოლოსანი კათოლიკოსები: თავფეჩაღ II 649-664, ევლალე 664-668, იოველი 668-670, სამოელ VI 670-677, გიორგი I 677-678, კირიონ II 678-683, იზიდ-ბოზიდი 683-685, თეოდორე 685-689 და პეტრე689-720 მონოთელიტური აღმსარებლობის მატარებლები უნდა ყოფილიყვნენ და ქართველთა აღმსარებლობაც მონოთელიტობა, ანუ;უფალ იესუ ქრისტეში, ერთი ნებისა და ორი ბუნების ამღიარებლობა უნდა ყოფილიყო. ეს რომ ასეა, ამ შეხედულებას ისიც ამყარებს, რომ 691 წელს, კონსტანტინეპოლში გამართული საეკლესიო კრების, (რომელიც ტრულის კრების სახელით არის შესული  ისტორიაში)გადაწყვეტილებით, დიოფიზიტურ-დიოფელემიტური მრწამსის მატარებელი უმაღლესი სამღვდელოებისათვის ცოლის ყოლა, მძიმე ცოდვად იქნა მიჩნეული. (იხილეთ  ტრულის კრების 12-ე კანონი).

რაც შეეხებათ მონოთელიტური მრწამსის აღმსარებლებს, ისინი ამ საკითხთან დაკავშირებით ხელმძღვანელობდნენ, წმიდა მოციქულთა კანონებით, რომელიც თავად უფლის მოწაფეთა მიერ არის დადგენილი, რომლის მე-5 მუხლი ამბობს: „ ეპისკოპოსი, მღვდელი ან დიაკონი, ნუ განიშორებს თავის მეუღლეს ღმრთისმოსაობის მომიზეზებით და თუ განიშორებს, თავი უნდა დაანებოს ღმრთისმსახურებას და თუ განაგრძობს ამას, უნდა განიკვეთოს“.

D   ახლა  დროებით  შევწყვიტოთ  დოგმატურ  საკითხებზე  მსჯელობა  და ისევ დავუბრუნდეთ  რომის იმპერიაში იმ დროს  განვითარებულ  მოვლენებს. პაპი მარტინის ქერსონესში გადასახლების შემდეგ, საიმპერატორო კარი ურჩი მღვდელთმთავრების მიმართ,  რადიკალურად  შეუწყნარებელი გახდა. 653 წელს იმპერატორის  ბრძანებით, კართაგენის კრების იდეოლოგი, ბერი მაქსიმე  შეიპყრეს  და საპყრობილეში გამოკეტეს. ციხეში ყოფნისას, მაქსიმე მაინც ახერხებდა  იმპერატორზე და ეკლესიის საჭეთმპყრობელებზე პასკვილებს შეთხზვას და ხალხში გავრცელებას. ამის გამო 662 წელს, სასამართლოს გადაწყვეტილებით მას ენა და მარჯვენა ხელი მოკვეთეს და შორეულ, ლაზიკაში გადაასახლეს. ამ ამბის შემდეგ, ხელისუფლების მხრიდან დიოფიზიტ-დიოფელემიტთა დევნა-შევიწროებას, კიდევ უფრო მკაცრი ხასიათი მიეცა, რასაც თან ერთვოდა დედაქალაქის არისტოკრატიის მიმართიმპერატორ კონსტანტის ავადმყოფური უნდობლობა. იმის შიშით, რომ არისტოკრატიას მისთვის შეთქმულება არ მოეწყო, ადგა, საიმპერატორო კარი  სირაკუზში გადაიტანა და იქიდან წარმართა თავისი რეპრესიული  პოლიტიკა  ქვეშევრდომთა მიმართ. თავისქმედებას კი მონოთელიტური აღმსარებლობის დაცვა-განმტკიცების აუცილებლობით ასაბუთებდა. მისმა ამგვარმაპოლიტიკამ დიდი უკმაყოფილება დათესა საზოგადოების ზედა ფენებში, მაგრამ ვიდრე ის ცოცხალი იყო, მის წინააღმდეგ არა თუ გამოსვლას, ხმის ამოღებასაც კი ყველა უფრთხოდა.

ვითარება რადიკალურად შეიცვალა668 წლიდან, როცა საიმპერატორო ტახტი მისმა შვილმა, თექვსმეტი წლის კონსტანტინეIV დაიკავა.

ეს ის  დრო იყო უკვე, როცა  იმპერიის  აღმოსავლეთი  პროვინციები,  რომლებიც  მონოთელიტთა  უმთავრესი  დასაყრდენს წარმოადგენდნენ, არაბთა  მფლობელობაში აღმოჩნდნენ  მოქცეულნი. შექმნილი  ვითარბით  კარგად  ისარგებლეს  დიოფიზიტ-დიოფელემიტებმა და ახალი  შემართებით  გააგრძელეს  ბრძოლა  დაკარგული  პრივილეგიების  დასაბრუნებლად.  თექვსმეტი  წლის კონსტანტინემაც,  მამისაგან  განსხვავებით,  აქცენტი  მათზე  აიღო და  თავდაპირველადსაიმპერატორო  კარი  სირაკუსიდან  კნსტანტინეპოლში  დააბრუნა.  გადახვეწილ დიოფიზიტ-დიოფელემიტებს კი  ნება  დართო  დედაქალაქში  დაბრუნებულიყვნენ,  რომლებმაც  ამასთან  ერთად  ეკლესიებში  წირვა-ლოცვის  და  ქადაგების  უფლებაც  მიიღეს. კონსტანტინეს ამგვარ ქმედებით გათამამებულმა რომში მცხოვრებმა  დიოფიზიტ-დიოფელემიტებმა  უკვე  დაუფარავად  მოითხოვეს  პაპისათვის,  წართმეული  ეკლესიური  პირველობის  დაბრუნება.  676  წელს,  პაპმა  დონუსმა  საჯაროდ  მოუწოდა  მრევლს,  მონოთელიტების  წინააღმდეგ  აქტიური  მოქმედებებისაკენ,  იმპერატორს  კი  მოსთხოვა  აღედგინა  პაპებისათვის ჰერაკლეს  დროს  წართმეული  პირველობის  პატივი, თუმცა  მისმა  გარდაცვალებამ  დროებით  შეაჩერა  დიოფიზიტ-დიოფელემიტების  „აღმასვლა“.

რაც შეეხება  დედაქალაქს,  აქ  კონსტანტინეპოლის  და  ალექსანდრიის მონოთელიტი  პატრიარქები:  თეოდორე  და  მაკარიოსი,  ახალგაზრდა ბასილევსს  მხარდაჭერას  სთხოვდნენ  რომის  პაპის,  აგაფონის  წინააღმდეგ   გასამართ  კამათში.  პატრიარქები  იმედოვნებდნენ,  რომ  კონსტანტინეც  მამასავით  მონოთელიტობას  დაუჭერდა  მხარს  და  ერთხელ  და  სამუდამოდ  დამთავრდებოდა  ეკლესიაში  რომის  პაპის  მხრიდან  განხეთქილების  შემოტანა.თუმცა, მონოთელიტი პატრიარქებისაგან განსხვავებით,იმპერატორს უფრო სხვა მიზანი ამოძრავებდა  და ამის უმთავრესი  ფაქტორი, რამაც პოგონატს  ეს ნაბიჯი გადაადგმევინა, ანუ  დიოფიზიტ-დიოფელემიტთა  მხარეს დადგა  იმით იყო გამოწვეული,  რომაღმოსავლეთისპროვინციების უმეტეს ნაწილზე სადაც მონოთელიტობა  იყო გაბატონებული, იმპერიას უკვე დაკარგული  ჰქონდა  კონტროლი  და იმის  შიშით, რომ  აღმოსავლეთის  მსგავსად  დასავლეთის პროვინციებსაც  დაკარგავდა, დათანხმდა პაპის  მოთხოვნას,დიოფიზიტ-დიოფელემიტებისათვის  დაეჭირა  მხარი.

ამ ქმედებით  იმპერატორი,  რომ იტყვიან ორი კურდღლის  დაჭერას ცდილობდა, ერთი  რომ დასავლეთის პროვინციებს  შემოიმტკიცებდა  და მეორე,  აღზევებულ  მონოთელიტ  პატრიარქებს,  რომლებიც  ტოლს აღარ უდებდნენ  იმპერატორს,  მორჩილი  ე.წ. მართლმადიდებელი  ღმრთისმსახურებით  ჩაანაცვლებდა. განზრახულის  სისრულეში  მოსაყვანად  შესაფერისი  დრო  იყო  საჭირო,  რისთვისაც  საიმპერატორო  კარმა  მონოთელიტ  პატრიარქებსკრების  ჩატარებისათვის  მოსამზადებელი  დრო  სთხოვა, ამის  პარალელურად  კი  რომის  პაპს შეტყობინება გაუგზავნა  და მის  რეაგირებას  დაელოდა.  რეაგირებამაც  არ  დააყოვნა  და  სულ  მალე  რომის  პაპისგან  ერთობ  დიდი  ქრთამი  მიუვიდა  იმპერატორს.  მამონით  ნაყიდმა  „ჭეშმარიტებამ“  კონსტანტინეპოლის  ეკლესიას უფლისმიერ  მონიჭებული  მადლი  დაუკარგა.  (ჯერ  ხატმებრძოობა  მოედო  ქვეყანას,  მერე  მორიგი  დაპირისპირება  ქრისტეს   „მოადგილე“   პაპთან  და  ეკლესიური   ერთობის  მოშლა,  შემდეგ  ჯვაროსნულ-ავაზაკური  თარეში,  ბოლოს  კი  თურქი  ოსმალები   და   ასე  მადლდაკარგული  დარჩება  მანამ,  ვიდრე  არ  აღადგენს  იმას,  რაც  ერთხელ  ებოძა  უფლისაგან.  თუ არადა,  ისლამის  მიმდევარ  თურქ-ოსმალთა  სახელმწიფოსთვის,  პოლიქრონიონის მქადაგებლად და მღაღადებლად   დარჩება  სამარადჟამოდ,  ვიდრე  მეორედ  მოსვლამდის).

მადლი  რომ  მამონაზე  გაიცვალა  ეს  სიმართლეა.  მიქაელ  სირიელი,  ამასთან  დაკავშირებით  შემდეგ  ამბავს  გვამცნობს;  რომის  პაპმა აგაფონმა,  იმპერატორ  კონსტანტინეს,  ქრთამად  ასსამოცდაათი  კენტენარია  ოქრო  (ცნობისათვის,  საპალნე  სახედარს ოთხ  კენტენარია  წონის  ტვირთზე  მეტს  არ  კიდებდნენ) გაუგზავნა  და  ანტიოქიის  პატრიარქ  მაკარიოსთან  დოგმატურ  კამათში  რომის  მხარდაჭერა  სთხოვა.  პაპის  მიერ  უკვე  მოქრთამულმა  იმპერატორმა  კი  კონსტანტინეპოლისა  და  ალექსანდრიის  პატრიარქებს კრების  მოწვევაზე  თანხმობა  განუცხადა  და  შეპირდა,  რომ  ერთხელ  და  სამუდამოდ  დაადგენდა  „ჭეშმარიტებას“  და  რა  ჭეშმარიტებაც  ჰქონდა  იმპერატორს  გუნებაში,  მალევე  გამოვლინდა.

კონსტანტინეს ბრძანებით, ჯერ კიდევ კრების მოწვევამდე, პატრიარქობა ჩამოართვეს  მონოფელიტ  თეოდორეს და საპატრიარქო ტახტზე გიორგი დასვეს, რომელიც არ იზიარებდა უფალ იესუ  ქრისტეში  ერთი ნებისა და ორი ბუნების დოგმატს  და ორ ბუნებასა და ორ ნებას აღიარებდა. იმპერატორის მხრიდან ამგვარი ქმედება, დიოფიზიტ-დიოფელემიტების  მიმართ უკვე ღია მხარდაჭერას ნიშნავდა. მედროვე ეპისკოპოსებმაც, რომლებიც მაშინაც მრავლად იყვნენ ეკლესიაში, მაშინათვე აუღეს ალღო ახალ ვითარებას და იმპერატორის საამებლად პაპის მომხრეებს  დაუჭირეს მხარი.

680 წლის 7 ნოემბერს (ეს თარიღი რამეს ხომ არ გახსენებთ?! არავინ თქვას შემთხვევითობააო !!!) ტრულის გუმბათოვან სამეფო პალატში გაიხსნა VI მსოფლიო საეკლესიო კრება, რომელსაც თავად იმპერატორი კონსტანტინე თავმჯდომარეობდა. კრებას დაესწრო ცამეტი საეკლესიო კათედრის მეთაური და ასორმოცდაათი ეპისკოპოსი. (ცნობისათვის ქალკედონის IV მსოფლიო საეკლესიო კრებას, რომელმაც მიიღო; „უფალ იესუ ქრისტეს ერთ სახეში ორი ბუნების შესახებ“ დოგმატი, ექვსასოცდაათი ეპისკოპოსი ესწრებოდა) ტრულის კრებამ სულ  თვრამეტი სხდომა გამართა და დაიხურა 681 წლის 16 სექტემბერს.

ანტიოქიის მონოფელიტი პატრიარქის, მაკარიოსის დიდი მცდელობის მიუხედავად, კრებას მონოთელიტობისათვის სასურველი მიმართულება მისცემოდა, ვერ განხორციელდა. მეტიც. კრების დადგენილებით, მაკარიოსი პატრიარქობიდან გადააყენეს და რომის პაპის დაქვემდებარებულ ერთერთ მონასტერში გამოკეტეს. ტრულის კრებამ მიიღო დიოფიზიტურ-დიოფელემიტური  მრწამსის  გამსაზღვრელი ახალი დოგმატი; „უფალ იესო ქრისტეში, ორი ნებისა და ორი ქმედების შესახებ“ დოგმატური საკითხის მოგვარების შემდეგ, კრებამ შერისხა მონოთელიტობის აღმსარებელი ყველა პატრიარქი; ცოცხალიც და გარდაცვლილიც: სერგი610 _ 638, კიროს ფასისელი 630 _ 642, პიროსი 639 _641, მეორედ 654 _655, პავლე 641 _ 654, პაპი ჰონორიუსი 625 _ 638 და სხვები.

კრების დახურვის შემდეგ, იმპერატორმა გამოსცა მანიფესტი ჭეშმარიტი რწმენის შესახებ, რომლის თანახმად იმპერიის ფარგლებში მცხოვრები ყველა ქრისტეანი, ვალდებული იყო ეღიარებინა ქრისტეში ორი ნება და ორი ქმედება. თავად იმპერატორი კი  შერაცხილ იქნა როგორც ჭეშმარიტი მართლმადიდებელი მრწამსის აღმდგენელი, თუმცა სულ მალე ე.წ. ჭეშმარიტი მართლმადიდებლების მიერ დადგენილ უცილობელ „ჭეშმარიტებას“ ისევ დასჭირდახელახლა გაჭეშმარიტება და იმპერატორმა იუსტინიანე II 691 წელს, მორიგი მსოფლიო საეკლესიო კრება მოიწვია, რომელიც „მეხუთე-მეექვსე“ გამაერთიანებელი კრების სახელით შევიდა ისტორიაში. (რომელსაც მეორენაირად,ტრულის მეორე კრებასაც უწოდებენ) კრების მოწვევის არსი, იმ ხარვეზების შევსებასში მდგომარეობდა, რომელიც  აშკარად ჩანდა „ჭეშმარიტი მართლმადიდებლების“ მიერ, ათი წლის წინ მიღებულ გადაწყვეტილებებში. ამისათვის კრებამ 102 ახალი კანონიც მიიღო (ცნობისათვის მინდა ვთქვა, რომ ასე აბდაუბდად გაწყობილი სამართლებრივი ძეგლი, მართლაც, რომ უპრეცედენტოა რომის სახელწიფოში შექმნილ კანონებს შორის) თანაც იმპერატორი მხოლოდ  დიოფიზიტ-დიოფელემიტობის  „გაჭეშმარიტებას“  როდი დასჯერდა, მან პირველობის პატივიც წაართვა მღვდელთმთავრებს და თავისთვის დაიმტკიცა. ვატიკანელი მამები კი, რომლებიც მიწაზე ქრისტეს მოადგილის წოდების ტარებისათვის, არც სახსრებს ზოგავდნენ და არც თავს, თანამედროვე გამოთქმა რომ გამოვიყენო, ადგა და ტექნიკურად გადააგდო.

ახლა  კი  ბატონებო  ისიც  მინდა  იცოდეთ, რომ ზემოთ ხსენებულ არცერთ ამ კრებას, არ დასწრებია მცხეთის  საკათოლიკოზო სამწყსოდან არც  კათოლიკოზი და არც რომელიმე  ეპისკოპოზი. მცხეთის საყდრიდან კრებაზე დაუსწრებლობის მიზეზი კი რა თქმა უნდა, სარწმუნოებრივ უთანხმოებაშიმდგომარეობდა.

საეკლესიო საკითხებით დაინტერესებული პირებისათვის ცნობილი უნდა იყოს,  რომ მსოფლიო საეკლესიო კრებების შესახებ, ძველი ქართული მატიანეები ძალიან მწირ ინფორმაციას გვაწვდიან და ეს მწირი ინფორმაციაც მემატიანე ჯუანშერის თხზულებაში შეტანილი მოგვიანო ხანის ჩანართია. იქ, სადაც საუბარია VI მსოფლიო საეკლესიო კრების მოწვევაზე და ამ კრების მიერ, მცხეთის  კათოლიკოზის „სწორ პატივში“ აყვანაზე. (ქ.ცხ. ჯუანშერი, ტ. I,გვ. 232)

ჩანართი, როგორცმკვლევარები აცხადებენ, გადმოწერილია ეფრემ მცირის (XI ს-ის II ნახევრის მოღვაწე) თხზულებიდან;  „უწყებაჲ  მიზეზისა ქართველთა მოქცევისა, თუ რომელთა წიგნთა შინა მოიხსენიების“. მე ამ თხზულებას არ ვიცნობ და ამასთან დაკავშირებით ვერაფერს ვიტყვი,  ხოლოპირველწყაროს,  ანუმეექვსე კრების ოქმებს  რაც  შეეხება, სწორი პატივისამბავი მართალი  რომყოფილიყო, ისხომ თავისთავად ამ კრების ოქმებში ჩაიწერებოდა.

ცნობისათვის ტრულის 691 წლის  „ჭეშმარიტ მართლმადიდებელთა“ კრებამ, სწორი პატივი, მაგრამ ერთმანეთის მიმართ მაინც უფროს-უმცროსობის განსაზღვრით, ( განსხვავებით მონოთელიტურიაღმსარებლობისაგან,  რომელიც  პატივაღმატებულობასა და უფროს - უმცროსობას არ ცნობდა).  შემდეგი  საყდრები დაადგინა: 1. რომის; 2. კონსტანტინეპოლის;3. ალექსანდრიის;  4. იერუსალემის. ამ კრებაზე არათუ მცხეთის ეკლესია აიყვანეს სწორ პატივში, არამედ თვით ანტიოქიის უძველეს ეკლესიას ჩამოართვეს ის პატივი და ღირსება,  რომელიც ჯერ კიდევ  ნიკეის პირველი მსოფლიო საეკლესიო კრების მიერ იყო აღიარებული.

„ჭეშმარიტმა მართლმადიდებლებმა“  მართალია ანტიოქიის  პატრიარქი  მაკარიოსი  მონასტერში  გამოკეტეს,  მაგრამ  თავად  ეკლესიაზე ხელი  არ მიუწვდათ და რადგან ანტიოქიის ეკლესიაში მათი მომხრეც აღარავინ აღმოჩნდა, ამიტომ ამ ხერხით დასაჯეს უძველესი ეკლესია. (იხ.ტრულის კრების კანონის 36 მუხლი). ხოლო რაც შეეხება მცხეთის  საკათოლიკოზოს,  მას იმ ხანად ე.წ. ჭეშმარიტ მართლმადიდებლებთან, საერთო რომ არაფერი ჰქონდა ამას შემდეგი ფაქტები ადასტურებენ:

1. ამ დროს მოღვაწე მცხეთელი კათოლიკოსები ცოლოსნები არიან, რაც ეწინააღმდეგება  ე.წ. ჭეშმარიტ  მართლმადიდებელთა  მიერ  მოწვეულ  ტრულის  კრებით  დადგენილ  კანონებს (მუხლი 12);

2. მცხეთის საყდრიდან არცერთ წარმომადგენელს არ მიუღია მონაწილეობა ზემოთ ხსენებულ კრებებში;

3.თუ ქართლი და მისი ეკლესია,  უკვე „გაჭეშმარიტების“ გზას იყო დამდგარი, მაშინ რაღატომღა გამოილაშქრეს ბერძნებმა  689 წელს ჩვენი ქვეყნის წინააღმდეგ და ყველა „სიკეთესთან“ ერთად, არც ეკლესია მონასტრებს დასდეს ნაკლები „პატივი“.

4. თუ მცხეთის ეკლესია სწორ პატივში იქნა აყვანილი, მაშინ სხვა თანასწორი ეკლესიების მსგავსად, მასაც ხომ უნდა მინიჭებოდა მირონის კურთხევის უფლება?!            [ეს  პატივი  მცხეთის  საყდარმა  მხოლოდIX საუკუნის II ნახევარში გამოითხოვა ეფრემ მაწყვერელის დიდი ძალისხმევით, იერუსალემის პატრიარქ სერგისაგან. (იხ. ცხოვრება გრიგოლ ხანძთელისა)]

5. ცნობილია, რომ  XIსაუკუნის შუა ხანებში, მცხეთის საპატრიარქოზე დიდი შეტევა განახორციელა ბერძნულმა ეკლესიამ. ამ საქმეში განსაკუთრებით აქტიურობდა უკვე კარგა ხნის „გაჭეშმარიტებული“ ანტიოქიის ბერძენი პატრიარქი, პეტრეIII (1053 _ 1057) რომელიცმცხეთის საყდარზე უფლებებს იჩემებდა. მართალია გიორგი მთაწმინდელმა, ბერძენთა ეს უტიფარი  შემოტევა  არგუმენტირებულად მოიგერია, როცა ფაქტებით დაუსაბუთა ანდრია პირველწოდებულის მიერ ქრისტეს სჯულის ქადაგება ჩვენს მიწა-წყალზე, რომელიც ბერძნებისათვის ისედაც  ცნობილი უნდა ყოფილიყო  და  ასეთი არგუმენტის მქონე ქართველებს, ბერძნები  კამათის  წამოწყებასაც  ხომ ვერ გაუბედავდნენ, თუ არა ის, რომ რაიმე მიზეზი არ ჰქონოდათ? და ეს მიზეზი სწორედაც ის იყო, რომ მცხეთის საყდარმა თავდაპირველად არ სცნო „ჭეშმარიტი მართლმადიდებლების“ მიერ ჩატარებული „მსოფლიო“ კრებების გადაწყვეტილებები.

ახლა კი იმის  შესახებ,  თუ რამ  განაპირობა  მცხეთის  საყდრის  დიოფიზიტურ-დიოფელემიტურ  მრწამსზე მოქცევა; 

პირველი ფაქტორი:არაბული ექსპანსიის პირველი ტალღა  გახდა.

არაბებმა ჰიჯრით 85 წელს (ქრისტეს  აქეთ 705 წელი)  თბილისიდან  გააძევეს  ერისმთავრები   და  ამის  აღსანიშნავად  ვერცხლის  დირჰემიც  მოჭრეს. ( იხ.  ქ.ს.ე. ტ. III. გვ.568-569) ამ ამბების  შესახებ,  ქართულ  წყაროებში  ზუსტი  ცნობეები  არ  გაგვაჩნია. საფიქრებელია, რომ ერისმთავრებს  ქართლს  ნაწილი  უფლისციხის ჩათვლით  უნდა  შეენარჩუნებინათ,  სატახტო ქალაქად კი ქუთათისი გამოეცხადებინათ.

მეორე ფაქტორი:717-718 წლებში ბერძნების წინააღმდეგ წარმოებული ორწლიანი საომარი კამპანიის, სარკინოზთათვის მარცხით დამთავრება.პარალელურად, უშედეგოდ დასრულდა ლიხსგაღმა მიწების ტფილისის საამიროს დაქვემდებარებაში მოქცევის მცდელობაც. (ამ საკითხზე უფრო ვრცლად იხ. „არჩილის წამება“) მეტიც,

ამ ამბების შემდეგ არაბთა გავლენისაგან  განთავისუფლდა როგორც დასავლეთ საქართველო, ასევე აღმოსავლეთ საქართველოს ნაწილი, უფლისციხის ჩათვლით. (დასტურად გამოდგება  ატენის სიონში დაცული სტეფანოზ, ქართველტა და მეგრელთამამფალის წარწერა, სადაც ის ბიზანტიური საკარისკაცო, პატრიკიოსის ტიტულით არის მოხსენიებული)  ამიტომაც იყო, რომ ამ ამბებიდან სულ რაღაც თვრამეტი  წლის შემდეგ, ურჩ„ჯურზანთა“ დასასჯელად, მურვან ყრუმ გამოილაშქრა და მთელი დასავლეთ საქართველო მიწასთან გაასწორა.

მესამე  ფაქტორი: ბერძნებისა და არაბების დაპირისპირებით ისარგებლეს სომეხმა მონოფიზიტებმა. მათ  დვინიდან გააძევეს მონოთელიტი კათოლიკოსი, შემდეგ კი

გაურიგდნენ  პარტავში  მჯდომ  არმენიის  ამირას  და   726 წელს  მანაზკერტში   საეკლესიო  კრება  მოიწვიეს.   კრებას  ალბანეთის,  ანტიოქიის  და  მცხეთის  საყდრების  წარმომადგენლებიც  ესწრებოდნენ. კრებაზე  დადგა  უფალ  იესუ  ქრისტეში  ერთი  ბუნების  განსაზღვრის  საკითხი,  რომლის  მიღებას  მოითხოვდნენ  როგორც  ქართლის,  ასევე  ანტიოქიის  ეკლესიისაგანაც.  წინააღმდეგ  შემთხვევაში  კი  დაწყევლითა  და  ანათემაზე  გადაცემით იმუქრებოდნენ.  ამასთან  ერთად არაბებისაგან   (მამონამ  აქაც  ითამაშა  თავისი  როლი)  ზურგგამაგრებულმა,  „ ჭეშმარიტმა  და  მართლმადიდებელმა” (როგორ ყველა სულწაწყმედილს აქვს პრეტენზია ჭეშმარიტ მართლმადიდებლობაზე) მონოფიზიტურმა სომხურმა  ეკლესიამ, პირველობის პატივიც დაიჩემა და ანტიოქიის  და მცხეთის საყდრებს, მონოფიზიტურ მრწამსზე გადასვლასთან ერთად, საეკლსიო ენად სომხურის დაწესება მოსთხოვა. 

მცხეთის  საყდარმა,  სომხების  გავლენისაგან  თავი,  რომ  დაეღწია,  ქუთათისში  მყოფ  ერისმთავარს  მიმართა  დახმარებისათვის.  ერისმთავარს  კიდევ  ისღა  დარჩენოდა  ბერძნებისათვის  მიემართა. ბერძნებმა  კი  დახმარების  სანაცვლოდ, მონოფელიტობის დაგდება დადიოფიზიტურ-დიოფელემიტურ  მრწამსე  გადასვლა  მოითხოვეს.  მცხეთის  საყდარიც იძულებული გახდა  საეკლესიო საქმეები  ბიზანტიურ  ყაიდაზე გადაეწყო. როგორც ჩანს  სომხურისაგან განსხვავებით ბიზანტიელები იმ დათმობაზე წასულან, რომ მცხეთის საყდრისთვის, საეკლესიო ენადბერძნულის დაწესება არ მოუთხოვიათ. (ალექსანდრიის, იერუსალემის  და  ანტიოქიის  საყდარი  ბერძნულად  სწირავდა)  ასე  მოხდა  მცხეთის საყდრის  საქმეების  ბერძნულ  ყაიდაზე  გადაწყობა.  (იგივე  დაგვემართა   როცა  „მშველელად“  რუსი  მოგვევლინა, ოღონდ იმ განსხვავებით რომ „ჩვენმა მშველელმა და გადამრჩენმა  ერთმორწმუნე ძმამ“საკათოლიკოსო საყდრის გაუქმებასთან ერთად, წირვა-ლოცვის ენად  რუსული დაგვიწესა)  მას  მერე  დაიწყო  ქართული  წყაროებიდან  ბევრი  ისეთი  რამის გაქრობა,  რაც დიოფიზიტურ-დიოფელემიტურ  მრწამსთან,წინააღმდეგობაში  მოდიოდა.

მეოთხეფაქტორი;  რამაც ქართველობა პრობიზანტიურ პოზიციებზე დააყენა არაბული ექსპანსიის  მეორე ტალღა  გახდა. სახალიფოში კარგად ხედავდნენ,  რომ თუ ისინი ჩრდილო კავკასიიდან გადმოსასვლელებზე სრულ კონტროლს ვერ დაამყარებდნენ, ასეთ  შემთხვევაში მათ სამხრეთ კავკასიის, ანუ როგორც ისინი უწოდებდნენ, არმინიის შენარჩუნებას ვერ შეძლებდნენ. ამიტომაც იყო რომ გადაწყდა, ერთხელ და სამუდამოდ გადაეჭრათ ეს საკითხი და ამასთან ერთად გამდგარი ჯურზანიაც (ერისმთავრების სამფლობელო) ან თავიანთ გავლენაში დაებრუნებინათ ანდა მიწასთან გაესწორებინათ. თავისთავად არც ბერძნები იჯდნენ გულხელდაკრეფილნი და ისინიც ემზადებოდნენ სამხრეთ  კავკასიაზე  კონტროლის დასამყარებლად, რისთვისაც უკვე მერამდენედ გაურიგდნენ ხაზარებს, რომლებმაც მორიგი მაოხრებელი ლაშქრობა მოაწყვეს კავკასიის არაბულ სამფლობელოებზე. თუმცა  ამჯერად  არაბები  ბევრად  მომზადებულები  დახვდნენ  ხაზარებს.  სახალიფომ  ამირა  მარვან  იბნ’მუჰამადს,  ორასათასიანი  ლაშქარი  გამოუყო,  ხაზარების  ერთხელდა  სამუდამოდ  დასამორჩილებლად.  მარვანმა  ხაზარეთში     ისეთი  ამბები  დაატრიალა, იმის  მერე  ხაზარებს  არათუ  სურვილი  არ  გაჩენიათ  კავკასიისაკენ  გამოეხედათ,  არამედ  მალე  დაკნინების  გზას  დაადგნენ  და  პირველობა  სლავურ  ტომებს  გადაულოცეს.  ხაზარეთიდან  მობრუნებულმა  მარვანმა,  ჯავრი  გამდგარ  ქართველებზე  იყარა  და  ისე  მწარედ,   რომ  ქართველებმა  მას  ყრუ  შეარქვეს.   თუ  კარგადდაუკვირდებით,  არაბებმა  სწორედაც,  რომ  დასავლეთ  საქართველოს მიმართ გამოიჩინეს ყველაზე მეტი სისასტიკე, ანუ  ქვეყნის  იმ ნაწილზე, რომელიც ბერძნული იმპერიის გავლენის სფეროში იყო მოქცეული.  არაბებმა   მარგვეთი  გადაწვეს,  მიწასთან  გაასწორეს ქუთათისი,  ეგრისის  სატახტო  ქალაქ,  არქეოპოლისთან  ერთად  საპორტო  ქალაქი  ფაზიდიც  (ფოთი)დაანგრიეს, რომელიც  ბუნებრივი-კლიმატური  პირობებიდან  გამომდინარე  უმთავრესად  ხისგან  იყო  ნაგები  და ამიტომაც,  სხვა  ნაქალაქარებისაგან  განსხვავებით, ძველი  ფასიდისაგან აღარაფერია  შემორჩენილი.  ამ  შემოსევის  დროს უნდა  იყოს  ასევე  განადგურებული, ოზურგეთის  მახლობლად  აღმოჩენილი  ვაშნარის  ნაქალაქარიც.როგორც ისტორიიდან ცნობილია,  ქართველებმა  ანაკოფიას  შეაფარეს  თავი.  არაბებმა  ანაკოფიაც  დალაშქრეს,  მაგრამ  კიდევ  უფრო  შორს  წასვლა ბუნებრივი  პირობების  გამო,  ვეღარ  მოახერხეს  და უკან  გაბრუნდნენ. ლეონ  II აფხაზთა  ერისთავმა  კი ისარგებლა  შექმნილი  ვითარებით,  მოახერხა  ძალების  მოკრება  და  არაბთა  ლაშქრის  წასვლის შემდეგ ბერძნების  დახმარებით  თავისი კონტროლი  დაამყარა  დასავლეთ  საქართველოზე  და  რადგან იმ ხანად  აფხაზეთში  ბერძნულად  იმართებოდა  ღმრთისმსახურება,  ამიტომაც  დასავლეთ  საქართველოში   საეკლესიო  მსახურება  ბერძნულად  გადაეწყო.  (ამის  მერე  ორსაუკუნენახევარი  დასჭირდათ  აფხაზ  მეფეებს,  ბერძნულ  იმპერიულ  „სიკეთეს“  რომ  ჩასწვდომოდნენ  და  ბაგრატ  მესამემ  თანდათანობით  გააუქმა  ბერძნული  საეპიკოპოზოები  და  ახალი  ქართული საეპისკოპოზო  კათედრები  დააარსა)

აიასეთია  ჭეშმარიტი  „ერთმორწმუნეობა“ იმპერიულად  და ასე  მოხდა  ქართული  ეკლესიის  დიოფიზიტურ-დიოფელემიტურ  მრწამსზე"ნებაყოფლობით" გადაყვანა.

ყველა ვინც უფლის რწმენაშია უნდა იცოდეს, რომ მცხეთის საყდარი მხოლოდ პირველ ოთხ საეკლესიო კრებას აღიარებდა და იმპერიულ „ჭეშმარიტ“ მართლმადიდებლობასთან მიერთებაVIII საუკუნის დამდეგიდან განვითარებულმა საგარეო  ფაქტორებმა განაპირობა და არა „ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობისაკენ“ მისწრაფებამ.

 Tbilisi 2007 wlis 7 marti.                       

P.S.

თუ  ვაღიარებთ  რომ  შემოქმედი ზეცისა  და ქვეყანისა არის  სიტყვა (რამეთუ პირველად იყო სიტყვა  და  სიტყვა იგი  არის ნება  და  თუ  ვაღიარებთ, რომ იესუ ქრისტე  არის  სახე  შემოქმედი მამისა, მაშინ  უნდა ვაღიაროთ, რომ იესუ  ქრისტეში  არის  ერთი, უფლისმიერი  ნება! გამოცხადება!  ხოლო  ბუნება  არის,  როგორც   უფლისმიერი,  (გაბრწყინება)  ასევე  ადამიანური  (ჭამდა, სვამდა  ეძინა  და ა.შ.)