(დვალეთი – შიდა ქართლი – კასპი – წილკანი – მცხეთა) I. ეტიმოლოგია და ენობრივი ანალიზი გვარი ნაუაშვილი ქართული წარმომავლობის ეპონიმური გვარია, რომლის ფუძეა კაცის საკუთარი სახელი ნაუა.
ეს სახელი ძველ ქართულ სინამდვილეში ხშირი იყო და დღეს მხოლოდ ისტორიულ წყაროებში გვხვდება. ერთ-ერთი უძველესი ჩანაწერი XV საუკუნით თარიღდება: ხევის სოფელ ელისხევში მოხსენიებულია დეკანოზი ნაუა, რომელიც „სასარჩელო წიგნის თავმდებად“ მოიხსენიება. აღნიშნული ფორმა ადასტურებს, რომ ნაუა იყო დამოუკიდებელი პიროვნული სახელი და არა მეტსახელი, რაც გვარს აშკარა ეპონიმურ ხასიათს აძლევს. ფუძე „ნაუ-“ ტიპოლოგიურად შეესაბამება სხვა ძველ ქართულ სახელთა ჯგუფს (დათა, ბერიკა, ცაგა, ნიკა და სხვ.), ხოლო სუფიქსი „-შვილი“ იდენტურად აღნიშნავს შთამომავლობას — „ნაუას შვილი“.
შესაბამისად, ნაუაშვილი ნიშნავს „ნაუას შთამომავალს“, რაც სრულიად შეესაბამება ქართული გვართა სტრუქტურულ მოდელს. II. დვალეთი — გვარის პირველი სამშობლო ნაუაშვილების წინაპართა სამშობლო იყო დვალეთი — ისტორიული მხარე კავკასიონის სამხრეთ ფერდობებზე, დღევანდელი ყურშისა და ლიახვის ხეობების თავზე.
დვალეთი ქართული კულტურის მნიშვნელოვანი კერაა, სადაც ქართულ ენას და მართლმადიდებლობას გამყარებული ტრადიცია ჰქონდა.
საგულისხმოა, რომ XVI საუკუნის დასაწყისში დვალეთში მოხსენიებულია გვარი ნა-უაშვილი, რაც გვარის ადრეულ ფორმად შეიძლება ჩაითვალოს. დვალეთის პოლიტიკური ისტორია რთულია: XIII–XVI საუკუნეებში რეგიონში შეიჭრნენ ოსური ტომები, რამაც გამოიწვია მოსახლეობის მასობრივი გადმოსვლა ქართლში და რაჭაში. ქართველები, რომელთა შორის იყვნენ ნაუაშვილებიც, ცდილობდნენ ქართული იდენტობისა და რწმენის შენარჩუნებას. ვინც კი დარჩა დვალეთში, თანდათან ასიმილირდა მოსულ ოსებთან და გააოსდა, რაც ადასტურებს ქართული ელემენტის ნელ დნობას იმ რეგიონში. ნაუაშვილების ის შტო, რომელმაც დატოვა დვალეთი, გადმოსახლდა შიდა ქართლში და აქ ჩამოაყალიბა ახალი საგვარეულო ბუდე. III. მიგრაცია შიდა ქართლში (XVII საუკუნე) XVII საუკუნის პირველ ნახევარში დვალეთიდან ქართლში გადმოსახლებულ ქართველთა შორის იყვნენ ნაუაშვილებიც, რომლებმაც სახლობა დაიწყეს კასპის რაიონის სოფელ ყურსში.
საეკლესიო და საამილახვრო წიგნებში ნათქვამია: „ნაუაშვილი – ყურს მცხოვრები მამასახლისი, რომლის კომლიდან სამ კაცს შუბით უნდა ევლო ლაშქრად.“ ეს ჩანაწერი გვიჩვენებს, რომ ნაუაშვილები შედიოდნენ იმ სამხედრო-სამსახურო ფენაში, რომელსაც ევალებოდა თავად ამილახვრის ბანერქვეშ ლაშქრობებში მონაწილეობა. ისინი იყვნენ შუბოსნები — ანუ თავისუფალი ქართველი ჯარისკაცები, რომლებიც მიწის ნაკვეთად იღებდნენ სამსახურეობრივ მამულს.
ამავე პერიოდში, შიდა ქართლში ნაუაშვილები უკვე აღიარებულად ეკუთვნოდნენ ამილახვრის თავადურ მმართველობას, თუმცა ინარჩუნებდნენ საკუთარი სახლის პატრონის სტატუსს და ქართულ მართლმადიდებლურ იდენტობას. IV. ქვემო ჭალა და ამილახვრის სამფლობელო (XVIII საუკუნე) XVIII საუკუნის პირველ ნახევარში ნაუაშვილების გვარის ნაწილი ყურსიდან გადავიდა ამავე ამილახვრის მფლობელობაში შემავალ სოფელ ქვემო ჭალაში, სადაც მათ დაიკავეს მსახურთა და გლეხთა პოზიციები.
1730-იანი წლების დოკუმენტებში მოხსენიებულია ბერი ნაუაშვილი, რომელიც აღწერილია როგორც ამილახვრის კარის „მსახური“.
ეს სტატუსი იმას ნიშნავს, რომ ნაუაშვილები უკვე მონაწილეობდნენ თავადის სასახლესთან დაკავშირებულ სამეურნეო საქმეებში, რაც იშვიათად ეძლეოდათ უცხო წარმოშობის გლეხებს — აქედან ჩანს მათი სანდოობა და ერთგულება. 1818 წლის კამერალური აღწერის წიგნში სოფელ ქვემო ჭალაში აღნიშნულია „გოგია ნაუაშვილის ერთი ოჯახი“, რაც გვიჩვენებს საგვარეულოს უწყვეტობას XVII საუკუნიდან XIX საუკუნის დამდეგამდე. ამავე პერიოდში ნაუაშვილების ნაწილი გადავიდა სოფელ წილკანში, სადაც ჩამოყალიბდა საგვარეულოს მეორე ძლიერი ტოტი. V. XIX საუკუნე — სოციალური ფენა და სტატუსი XIX საუკუნეში ნაუაშვილები იყვნენ როგორც სახაზინო, ასევე საეკლესიო და საბატონო გლეხები.
ეს ნიშნავს, რომ გვარი დაყოფილი იყო სამ ადმინისტრაციულ კატეგორიად: 1. სახაზინოები — სახელმწიფოს მფლობელობაში მყოფი თავისუფალი გლეხები, 2. საბატონოები — თავადის პირდაპირი ყმები, 3. საეკლესიოები — ეკლესიის მიწებზე მცხოვრები გლეხები. ამავე საუკუნეში ნაუაშვილთა ზოგიერთი წარმომადგენელი კვლავ ინარჩუნებდა მსახურთა კატეგორიას, რაც მიუთითებს მათ ტრადიციულ ერთგულებაზე თავადურ ოჯახებთან და სავარაუდო ჩართულობაზე ადგილობრივ თვითმმართველობაში (მამასახლისები, თოხმელნი). VI. კულტურულ-რელიგიური და სოციალური როლი ნაუაშვილების საგვარეულო ყოველთვის გამოირჩეოდა ქრისტიანული ტრადიციის ერთგულებით. მათ შორის მრავალი მღვდელი, მედავითნე ან ტაძრის მსახური მოიხსენიება ადგილობრივ სააღსარებო სიებში.
ეს გვარი საუკუნეების განმავლობაში ასახავდა იმ ქართველობის ტიპს, რომელიც დვალეთიდან წამოსვლის შემდეგაც ინარჩუნებდა ეროვნულ და სარწმუნოებრივ იდენტობას. მათი ყოფა ქართლში — ყურსიდან ქვემო ჭალამდე და წილკნამდე — მიუთითებს არა მხოლოდ ფიზიკურ მიგრაციაზე, არამედ კულტურულ ადაპტაციაზეც: ნაუაშვილებმა შეძლეს მთის თავისუფალი სულის გადმოტანა ბარში, სადაც გახდნენ ადგილობრივი საზოგადოების განუყოფელი ნაწილი. VII. გეოგრაფიული გავრცელება (XX–XXI საუკუნეები) დღეს ნაუაშვილების შთამომავლები ცხოვრობენ: · წილკანში, · მცხეთაში, · თბილისში,
ხოლო მცირე რაოდენობით — შიდა ქართლის სხვა სოფლებშიც. ბოლო აღწერით, XXI საუკუნის დასაწყისში საქართველოს ტერიტორიაზე ამ გვარის მატარებელია დაახლოებით 70–75 ადამიანი.
ნაუაშვილების ოჯახები ხშირად დაკავშირებულნი არიან სახელმწიფო სამსახურთან, განათლებასა და სამეცნიერო საქმიანობასთან, რაც ამ საგვარეულოს ტრადიციულ შრომისმოყვარეობასა და განათლებისკენ სწრაფვას ადასტურებს. VIII. დასკვნა ნაუაშვილების საგვარეულო წარმოადგენს ერთ-ერთ უძველეს დვალურ-ქართულ გვარს, რომლის ისტორია ნათლად ასახავს საქართველოს მთიანეთიდან ბარისკენ მიგრაციისა და ეროვნული იდენტობის შენარჩუნების პროცესს.
დეკანოზი ნაუადან დაწყებული, XVII საუკუნის მამასახლისებითა და XVIII საუკუნის მსახურებით დამთავრებული, ნაუაშვილებმა დატოვეს კვალი როგორც ეკლესიურ, ისე ადმინისტრაციულ ცხოვრებაში.
მათი საგვარეულო ხაზები შთამომავლობით გრძელდება ქართლსა და მცხეთაში, სადაც დღესაც შეინიშნება პატიოსნებისა და შრომისმოყვარეობის მემკვიდრეობა, რომელიც დვალური წარმოშობის ქართველობის ამაყ ნიშნად რჩება. | 
